واژگان
زبان در هر جامعه‌ای با توجه به شرايط زندگي بشر در طول تاريخ، دستخوش تغييرات بوده است که مهم‌ترین و مشهودترین آن‌ها فرايند قرض گيري واژگاني (Lexical Borrowing) می‌باشد. زبان فارسي نيز از اين امر مستثني نبوده است؛ سرزمين ايران به خاطر موقعيت مهم جغرافيايي که شاهراه تجاري در قرن‌های متمادي بوده است هميشه موردتوجه اقوام و ملل گوناگون بوده است که تلاش می‌نمودند تا از طريق سلطه نظامي، نفوذ سياسي، حضور مذهبي و ارتباط علمي – فرهنگي از اين شرايط مهم استراتژيک بهره ببرند. اين عوامل در نخستين لحظات برخورد با جامعه ايراني راه را براي هجوم واژگان بيگانه هموار می‌نمود. به‌طوری‌که امروز شاهد بيش از 60 درصد واژگان قرضي و مشتقات آن‌ها در گنجينه واژگاني زبان فارسي هستيم.
علت قرض گیری واژه از زبان دیگر چیست ؟
یکی از راه‌های گسترش واژگان زبان، واردکردن عناصر واژگانی، از دیگر زبان‌ها یا گویش‌ها می‌باشد این کار را وام‌گیری می‌نامند . واژه‌ای که از زبان یا گویش دیگر وارد شود، وام‌واژه می‌نامند. گویشوران زبان بنا به‌ضرورت دست به قرض گیری می‌زنند تا نیازهای خود را برآورده سازند. بدین منظور واژه‌های بیگانه به طریق متفاوتی به زبان وارد می‌شوند:
گاه عین واژه را از زبان بیگانه قرض می‌گیرند
گاه ترجمه معادل آن را به زبان بومی خود وارد می‌کنند
گاه کلمه‌ای را از زبان دیگر وارد می‌کنند و یک پسوند بومی به آخر آن اضافه می‌کنند و سایر موارد دیگر .
در این مقاله با انواع قرض گیری آشنا خواهید شد
الف) وام‌گیری مستقیم
اگر واژه‌ای مستقیماً از زبان “الف” به زبان “ب” وارد شود، وام‌گیری مستقیم است مانند کلمات زیر در زبان فارسی:
صراحت ( عربی ) / رقم ( عربی ) / آچار(ترکی) / قورمه ( ترکی) / استکان ( روسی) / سماور( عربی ) / فلاسک ( فرانسوی ) ، املت ( فرانسوی ) / موبایل ( انگلیسی ) / کامپیوتر( انگلیسی ) / نرگس ( یونانی ) / مروارید ( یونانی) فوتبال ( انگلیسی) ، جت ( انگلیسی )
ب) وام‌گیری غیرمستقیم
اگر زبان ” ب ” واژه‌ای را از زبان ” الف ” قرض گرفته و به زبان ” ج ” قرض دهد وام‌گیری غیرمستقیم است مثال :
زبان فارسی به‌عنوان زبان سوم واژه‌های زیر را از زبان دوم قرض گرفته است :
فنجان، فیلسوف، اسطوره ( یونانی از طریق عربی )
ترانزیت ( یونانی از طریق انگلیسی )
مکانیک، ژیمناستیک ( لاتین از طریق فرانسه )
لوکیشن، کریستال، رادیال ( لاتین از طریق انگلیسی )
ج) ترجمه قرضی
اگر برای واژه یا تکواژ غیربومی معادل بومی انتخاب شود اما الگوی ساختاری آن به همان صورت که در زبان وام‌دهنده بوده، حفظ شود، ترجمه قرضی نام دارد مثال:
راه‌آهن (rail way ) / آزادراه ( high way ) / آب رنگ ( color water ) آسمان‌خراش ( sky scrapper )
صندوق پست ( mail box ) آب‌معدنی ( mineral water )
د) تغییر قرضی
اگر واژه‌ای در زبان وام‌گیرنده وجود داشته باشد که بتوان معنای آن را گسترش داد تا به شی‌ء یا پدیده جدید هم قابل ارجاع باشد، این فرآیند را تغییر قرضی می‌نامند مانند :
واژه‌های یخچال / رکاب / دفتر و سوزن از گذشته در زبان فارسی وجود داشته‌اند، اما در معنای دیگری به کار می‌رفته‌اند. امروزه با وارد شدن اشیا خارجی، این واژه‌ها گسترش معنی پیداکرده است و در معنای جدید به‌کاررفته‌اند .
ر) تعبیر فرضی
چنانچه برای شی وارداتی بر اساس کارکرد آن واژه‌ای ساخته شود، تعبیر فرضی اتفاق افتاده است مثال :
جاروبرقی / چراغ‌قوه / خودنویس / آچار قفلی / پیام‌گیر / پیاده‌رو
س) ترجمه و تعبیر فرضی
در این فرآیند، بخشی از واژه قرضی عیناً ترجمه و بخشی دیگر تعبیر می‌شود مانند :
گل خانه green house
آجرنسوز fire brick
ش) آمیزش قرضی
در آمیزش قرضی بخشی از وام‌واژه عیناً به زبان وام‌گیرنده وارد می‌شود و بخش دیگر با یکی از عناصر بومی جایگزین می‌شود مانند :
فیزیک ( وام‌واژه ) + دان ( بومی ) = فیزیک‌دان
اتم ( وام‌واژه ) + ی ( بومی ) = اتمی
و) تبادل قرضی
اگر وام‌واژه به‌جای واژه زبان بیگانه‌تر از زبانی وام گرفته شود که سابقه آشنایی بیشتری با زبان وام‌گیرنده دارد، تبادل قرضی اتفاق افتاده است . واژه‌های ضبط صوت / آچار / عکس / مجلس / به این شیوه وارد زبان فارسی شده‌اند
تهیه کننده : علیرضا سینی چی ( کارشناس ارشد زبانشناسی همگانی
تایید کننده : رسول سمیعی ( معاون آموزشی دبیرستان )
منابع :
مبانی صرف واژه ، دکتر ویدا شقاقی ، انتشارات سمت
کتاب جامع زبانشناسی همگانی دکتری نیمه‌متمرکز، دکتر رضا خیرآبادی ،انتشارات کتابخانه فرهنگ
زبانشناسی همگانی، فائقه شاه‌حسینی، انتشارات پوران پژوهش