لب ها:
نسبتاً متحرک
نقش مهمی در انتقال غذا به دهان ندارد
زبان:
دراز، نیرومند، متحرک و سفت
به آسانی پیرامون علوفه و دیگر خوراک ها می پیچد.
گاو به کمک دندان ها و آرواره هاغذا را به دهان می کشد.
دهان:
فعالیت های دهان :
مصرف آب
- برداشت خوراک
- مخلوط کردن خوراک
- ترشح بزاق
- مرطوب سازی موادخوراکی با ترشح بزاق
- بلع مواد خوراکی، آب و بزاق
- انجام عمل نشخوار
- کاهش اندازه ذرات مواد خوراکی طی فعالیت جویدن دام
دندان ها:
32 عدد دندان همیشگی در گاوبالغ
20 عدد دندان شیری در گوساله
آرواره بالا دندان نیش ندارد.
آرواره بالا سکویی دندانی دارد با بافت پیوندی سخت که روی آن با بافت پوششی شاخی پوشیده شده.
فرمول دندان های شیری و همیشگی
تمام دندان های شیری تقریباً تا 2 هفتگی پدیدار میشوند.
بزاق:
گاو بالغ در هرروز حدود 200 لیتر بزاق تولید می کند.
کمترین میران بزاق در زمانی است که غذا به پایان رسیده و حیوان درحال استراحت است.
نقش بزاق:
- مرطوب سازی خوراک، آسان سازی جویدن و تسهیل عبور به قسمت های پائین تر دستگاه گوارش
- ایجاد محیط آبی مناسب برای رشد باکتری ها و هضم خوراک
- نقش بافر برای درصد خنثی نگه داشتن pH شکمبه (بافرهای بزاق نظیر فسفات، بی کربنات، اسیدهای تولیدی میکرو ارگانیسم های شکمبه راخنثی می سازند)
عوامل مؤثر بر ترشح بزاق :
- تحریک فیزیکی دهان حین مصرف
- کشش مری حین بلع
- تحریک زبان طی مصرف خوراک یا نشخوار
- فقدان اکسیژن که در حین مصرف خوراک به علت کاهش تنفس رخ می دهد.
- افزایش فشار گاز در شکمبه
- مصرف مواد علوفه ای با اندازه ذرات بلند
غدد اصلی ترشح کننده بزاق:
- بنا گوش Parotid
- زیر آرواره ای Sub maxillary
- زیر زبانی Sublingual
مری (Oesophagus ):
طول 105 سانتی متر
از حلق تاشکمبه
مواد خوراکی به همراه بزاق با حرکات ماهیچه ای مری از دهان به شکمبه منتقل می شوند. در موقع نشخوار از شکمبه به دهان منتقل می شوند.
حرکات ورودی شکل ناشی از انقباضات عضلات مجاری گوارشی می باشند که موجی بوده و باعث اعمال فشاربه مواد خوراکی در طول لوله گوارش می گردند.
شکمبه
(Rumen)
بزرگترین بخش معده نشخوارکنندگان که حجمی معادل 40 تا 50 لیتر دارد.
شکمبه بوسیله پرده های ماهیچه ای عرضی به نام پیلار به یک ناحیه جلویی و یک ناحیه پشتی، یک ناحیه شکمی و دو ناحیه بین تقسیم می شوند.
به کمک فعالیت دیواره ماهیچه ای شکمبه، محتویات آن با حرکات چرخشی،جابجا شده و به خوبی آمیخته می شود.
پرزهای دیواره شکمبه که نزدیک به 1cm طول دارند، سطح جذب را افزایش داده و سبب گرم شدن مواد می شوند.
شکمبه از دیافراگم تا ناحیه لگن سمت چپ حفره شکمی را پر می کند.
شکمبه یک محیط تخمیری مداوم است.
شکمبه خودش از بخشهای مختلفی تشکیل شده است . هدف از وجود شکمبه این است که قسمتهای بزرگ غذا ابتدا وارد آنجا شود و در آنجا با هم آمیخته شده و انقباضات شدیدی بر روی آن صورت گیرد و یک محیط مناسبی را برای باکتریها و پروتوزا ها ایجاد کند تا بتواند در آن محیط زنده بمانند و فعالیت کنند. این محیط ( داخل شکمبه) بوسیله ثابت نگهداشتن دما و PH و بدون هدر دادن این مواد خوراکی محیط مناسبی را برای میکرو ارگانیسم ها ایجاد می کند.
بیشتر اتلاف تولیدات مواد غذای به صورت اسید های چرب فرار است . اسید های چرب فرار منابع اولیه ای برای تولید انرژی در گاو هستند . این اسید های چرب فرار بوسیله ساختار جالبی که دیواره شکمبه دارد جذب می گردند. این فینجر لایک ها ( پرزها) که در دیواره شکمبه وجود دارند به اندازه1.2 اینچ بلندی دارند و می توانند سطح جذب اسید های چرب از دیواره شکمبه را به طور شایسته ای افزایش بدهند.
خصوصیات شکمبه:
- اسیدیته آن در بین 6 تا 9است.
- محیط تخمیری مداوم بزرگ آبی
- اداره میکروارگانیسم های بی هوازی (باکتری ها، پروتوآزها، قلرچ ها و باکتریوناژها)
- محیط کشت میکروبی با سرعت عبور معین برای بخش مایع و جامد.
- دمای ثابت در دامنه c°38 و c° 42
- فشاراسمزی ثابت و در حدود 240 تا 300 میلی اسمز
- 65% کل حجم دستگاه گوارش
- محتویات شکمبه حدود 10 تا 20 درصد ماده خشک دارند.
- در هر دقیقه بیش از 2 بارمنقبض می شود که سبب مخلوط شدن میکروب های شکمبه با مواد خوراکی و انتقال موادخوراکی ریز به نگاری و شیردان می شود.
- در شکمبه حدود 30 تا 50 لیتر در ساعت گازهای متان و دی اکسید کربن تولید و با آروغ زدن دفع می شود.
نگاری
(Reticulum)
نگاری و شکمبه کاملاً از هم مجزانیستند (با یک دیواره کوتاه)
سطح درونی دارای بافت لانه زنبوری است.
عملکردنگاری ذخیره کردن مواد براساس اندازه آنهاست تا قطعات بزرگتر برای هضم بیشتر به شکمبه برگرداند.
اشیاء و اجزاء سنگین و خارجی در نگاری تجمع می یابند.
در درون نگاری شیاری وجود دارد که بین مری و هزارلا قرار دارد و به نام ناودان مری معروف است.( اهمیت این بخش در گوساله می باشد.)
تفکیک ذرات در نگاری براساس جرم حجمی آن ها است.
ذرات با جرم حجمی کمتر ترجیحاً در داخل شکمبه به عقب بر میگردند و مواد با جرم حجمی بیشتر در نگاری می مانند و شانس بیشتری برای خروج از پیش معده دارند.
نگاری یک مشخصه ای که دارد این است که منظر داخل آن به صورت مشبک است .این ساختار کمک می کند که هر قطعه کوچک از غذا برای عمل نشخوار به دهان دام برگردد . همچنین آن مثل یک ظرفی عمل می کند که مواد خارجی دیگری که همراه غذا هستند مثل میخ و یا یک تکه فلزکه دام همراه غذا بلعیده است و ممکن است دیواره نگاری را سوراخ نماید، در این مکان قرار می گیرد که در این شرایط مریضی در دام ممکن است صورت می گیرد . که این مواد به دوحالت ممکن است باعث مرگ دام شود . اول اینکه ممکن است باکتری ها و پروتوزا ها به مکان آسیب دیده سرایت پیدا کنند و سبب التهاب صفاق شوند و دوم اینکه ممکن است پرده دیافراگم پاره شود و این امر باعث درماندگی این پرده شده و نتواند کار خود را درست انجام دهد.
هزارلا
(Omasum)
مواد خوراکی پس از گذشتن ازشکمبه و نگاری وارد هزارلا می شوند.
هزارلا از تعداد زیادی لایه ( برگ مانند) تشکیل شده است.
نقش لایه های هزارلا در افزایش سطح جذب به ویژه برای آب میباشند.
هزارلا 70-60 درصد آبی که به آن وارد می شود را جذب می کنند که تقریباًبرابر 100 لیتر آب در روزخواهد بود.
وجود هزارلا الزامی نیست (شتر و لاما هزارلا ندارند.)
گنجایش هزارلا حدود 20 لیتر است.
این بخش از معده یک نام دیگر هم دارد که به ان مِنی پلیس می گویند که این نام را به خاطر ساختار بی نظیری که دارد به آن داده اند . این قسمت منظری مثل یک کتاب باز دارد که دارای سه مرز می باشد .تا حدود 100 برگ می توان در این هزار لا پیدا کرد. برگ های آنها دارای زایده های کوچکی است که آنها می توانند پروتئین های بزرگ اسید های چرب فرار که بوسیله دیواره شکمبه جذب نشده اند را جذب کنند.
آب و الکترولیت های مانند پتاسیم و سدیم احتمالاَ اینجا جذب شده اند بنابراین خوراک حیوان آب آن گرفته شده و داخل قسمت دیگری می شوند.
شیردان
(Abomasum)
بخش انتهایی معده نشخوارکنندگان معروف به معده حقیقی
بافت آن می تواند شیر معده را تولید کند.
شیردان اسیدهیدروکلرید HCl ترشح می کند.
محیط شیردان اسیدی است pH=2
شیردان آنزیم هم ترشح می کند.
رنین در حیوانات جوان ترشح شده و باعث لخته و غلیظ شدن شیر میشود.
شیردان گاو نزدیک به 15 لیتر گنجایش دارد.
شیردان دارای تعداد زیادی تا خوردگی می باشد که سطح جذب آن را افزایش می دهد . چین خوردگی های این قسمت باعث تماس بیشتر با حجم بیشتری از غذا در سر تا سر روز می گردد. دیواره شیردان از دیواره خود آنزیم و اسید هیدروکلریک ترشح می کند. PH این بخش در موقع هضم غذا چیزی حدود 6 می باشد اما این مقدار به سرعت پایین می آید و به حدود 2.5 می رسد و محیط اسیدی می شود. این محیط اسیدی باعث بوجود آمدن یک محیط مناسب برای عملکرد بهتر آنزیم ها می شود. قسمت عمده عمل گوارشی شیردان تفکیک جزئی پروتئین هامی باشد. آنزیم پپسین عهده دار این عمل است . پروتئین های غذاقبل از اینکه شکمبه را ترک کنند با میکروارگانیسم های شکمبه باعث شکستن پروتئین ها به واحدهای کوچکتری می شوند که به این واحد ها پپتید می گویند.
نشخوار:
گاوها 7 تا 10 ساعت از روز را جهت نشخوار سپری می کنند.
مراحل نشخوار عبارتند از:
برگشت مواد خوراکی بلع شده در دهان
از طریق حرکات دودی معکوس که مواد خوراکی را از طریق مری به دهان هدایت می کند.
2)دوباره جویدن خوراک
مواد خوراکی بیشتر و کامل تر جویده میشوند.
3)بلع
بلع مجدد مواد خوراکی کاملاً جویده شده.
4)آروغ زدن
اهمیت نشخوار:
- افزایش ترشح بزاق
- افزایش هضم فیبر از طریق کاهش اندازه ذرات مواد خوراکی و افزایش سطح هضمی آن هاصورت می گیرد.
- افزایش بازدهی استفاده از منابع علوفه ای
- جلوگیری ازابتلا به بیماری های متابولیکی نظیر اسیدوز حاد و تحت بالینی
- افزایش درصدچربی شی
روده باریک (Small Intestine) :
از دئودنوم، ژرژنوم و ایلیوم تشکیل شده است.
محتویات شیردان که شامل مواد خوراکی است که به طور جزئی هضم شده و به همراه مواد گوارشی کیموس نامیده می شوند.
از شیردان به روده باریک راه می یابند.
میانگین طول روده باریک 40متر است که ظرفیتی حدود 38 لیتر دارد.
روده باریک پرزهایی فراوانی دارد که سطح را افزایش می دهند.
حرکات دودی روده عامل به حرکت در آوردن محتویات روده میباشند.
روده بزرگ (Large Intestine) :
از دو قسمت روده کور و کولن تشکیل شده
عمل اصلی روده بزرگ جذب آب و ذخیره وشکل دهی مواد زائد است.
اگر چه روده بزرگ محل عمده هضم و جذب نیست. ولی جمعیت زیادی از میکروارگانیسم ها در آن به سر می برند.
میکروارگانیسم های روده بزرگ مواد مغذی موجود را تخمیر و مانند میکروارگانیسمهای شکمبه تولید اسید چرب فرار و پروتئین میکروبی می کنند.
اسیدهای چرب فرارتولید شده در روده بزرگ می توانند جذب شده و مورد استفاده قرار گیرند.
پروتئین میکروبی تولید شده در روده بزرگ قابل جذب نیست و از طریق مدفوع دفع می شود.
منبع : شبکه دامپروری
تهیه کننده : رمضان حبیبی دبیر علوم تجربی
تایید کننده : رسول سمیعی ( معاون آموزشی دبیرستان )