تکیه در جملات چیست ؟
به شدت، زیر و بمی و یا کشش که بر روی هجا عمل می کند و آن را نسبت به هجای مجاور برجسته و یا مشخص می نماید، تکیه گفته می شود.
در برخی زبانها جای هجای باتکیه در واژه ثابت است. مثلا در زبانهای چک و مجار، تکیه روی هجای آغازی واژه است ( مارتینه، اصول زبانشناسی همگانی، ص 87 ) . در برخی زبانهای دیگر، بر حسب مقوله دستوری واژه و یا شکل فعلی خاص، هجای با تکیه را می توان پیش بینی کرد. به بیان دیگر، در این گونه زبانها نیز جای هر هجا مشخص است، مانند زبان فارسی . بر عکس در برخی زبانها اصلا تکیه وجود ندارد، مانند زبان فرانسه .
تکیه در زبان فارسی :
– تکیه در واژه های اسم و صفت
در واژه های اسم ( مفرد و جمع ) و صفت و نیز هر واژه ای که در مقوله دیگری باشد که در جایگاه اسم و صفت قرار گیرد، تنها هجای پایانی با تکیه است . مانند :
خداوند / هستی / گفتگو / کتابخانه
بزرگ / مهربان / خوش اخلاق / مهربان تر
– تکیه در وابسته های اسم
به مثالهای زیر توجه کنید :
همین کتاب / همان روز / این همه کار
چنین کتابی / چنان پسری / کدام اتومبیل / فلان کس
در وابسته های (( همین )) ، (( همان )) ، (( چه جور ))، (( این همه )) و (( هیچ نوع )) تکیه بر روی هجای آغازی قرار دارد
اما
در وابسته های (( چنین ))، (( چنان ))، ((همه)) ، (( فلان )) و (( کدام)) تکیه بر هجای پایانی ظاهر می شود
تکیه در واژه فعل
بر حسب صورت خاص آن، جای هجا تغییر می کند
– در فعل حال ساده اخباری هجای آغازی یعنی پیشوند فعلی (( می )) دارای تکیه است .
می روم / می خوانیم / می گویند
– در صورت منفی حال ساده اخباری، تکیه بر پیشوند نفی یعنی (( ن )) ظاهر می شود
نمی گویم / نمی خوابند
تکیه در صورتهای فعل ماضی :
در صورت ماضی اخباری ساده، تکیه بر هجای پایانی بن ماضی ظاهر می شود .
توانستم / نشستند /
توجه داشته باشید در صورتهای اول شخص و دوم شخص مفرد، و نیز اول شخص، دوم شخص جمع و سوم شخص جمع، تکیه بر هجای قبل از پایانی قرار می گیرد.
جای تکیه در حروف اضافه
در حوف اضافه ساده، هجای قبل از مصوت پایانی (( -ِ )) دارای تکیه است
رویِ / زیرِ / بالایِ
اما
در حرف اضافه مرکب همانند واژه ای اسم و صفت، تکیه بر هجای پایانی واژه اسم و یا صفت ظاهر می شود. یعنی، مصوت (( -ِ )) پایانی حرف اضافه مرکب بی تکیه است :
بر بالایِ / به سویِ / در پیشِ
درنگ یا مکث
مورد دیگری که در زنجیره گفتار مشخص می گردد درنگ یا مکث است. در حقیقت، در میان هر دو واژهای درنگ یا مکث کوتاهی وجود دارد و گاهی اوقات همان درنگ باعث تغغیر معنا می گردد مثلا
اینجا آشپز # خانه ندارد اینجا آشپزخانه # ندارد
ما همه # کار می کنیم ما همه کار # می کنیم
منابع :
مارتینه، اصول زبانشناسی همگانی
دکتر مهدی مشکوة الدینی، ساخت آوایی زبان
تهیه کننده : علیرضا سینی چی ( کارشناس ارشد زبانشناسی) – معاون فن آوری دبیرستان
تایید کننده : ابوالفضل حکم آبادی – کارشناس و دبیر ادبیات فارسی دبیرستان