روابط مفهومی و تقابل معنايي
هم معنایی یا معناهای مترادف یکی از شناخته شده ترین روابط مفهومی است . در فرهنگ لغت هم برای نشان دادن معنای یک واژه، واژه هایی ذکر می شوند که هم معنا تلقی می شوند.
مانند : گیتی – جهان – دنیا
اما باید توجه داشت که هم معنایی مطلق وجود ندارد. یعنی هیچ دو واژه ای را نمی توان یافت که در تمامی جملات زبان بتوانند بجای یکدیگر بکار بروند و تغییری در معنی آن زنجیره پدید نیاورند. اگر دو کلمه با هم تفاوت نداشته باشند، دومی بوجود نمی آمد
تقابل معنایی یا تضاد معنایی گونه های متفاوتی را شامل می شود. نوعی از تقابل معنایی وجود دارد که نفی یکی اثبات دیگری است مثل زن و مرد، روشن و خاموش، باز و بسته.
اما در نوع دیگری از تقابل معنایی، واژگان صفت هایی قابل درجه بندی اند
مانند: سرد- سردتر- گرم – گرم تر و نفی یکی دلیل بر اثبات دیگری نیست. صورتهایی مثل : سرد و گرم ، پیر و جوان ، بزرگ و کوچک ، زشت و زیبا را دارای رابطۀ تضاد مدرج می نامند.
اگر بگوییم هوا سرد نیست به این معنا نیست که الزاماً هوا گرم است. یا اگر بگوییم فلانی زشت نیست به معنای زیبا بودن او نمی باشد.
گونۀ دیگر تقابل را تقابل دو سویه می نامند. چرا که رابطه ای دوسویه میان آنها وجود دارد. مثل زن و شوهر – خرید و فروش – زد و خورد . به این معنی که اگر الف چیزی را از ب خریده پس حتماً ب آن چیز را به الف فروخته است. یا اگر الف شوهر ب است پس حتماً ب زن الف است.
نوع دیگری از تقابل با پسوند منفی ساز ساخته میشود. مانند آگاه و ناآگاه ، باشرف و بی شرف، بهداشتی و غیربهداشتی و با پسوند منفی ساز عربی لا در بامذهب و لامذهب.
او آدم مذهبی نیست. = او آدم لامذهبی است.
البته همانطور که مشاهده می شود بارمعنایی این جملات متفاوت است.
و نوع دیگری از تقابل را تقابل جهتی می نامند. مانند : شمال و جنوب ، شرق و غرب ، چپ و راست، بالا و پایین ، پس و پیش.
همنامی دو واژه که از لحاظ آوایی و نوشتاری همانند باشند ، اما معانی متفاوتی داشته باشند را همنام ( هومونیم ) می نامند. این واژگان بدون هیچ ارتباط معنایی به یک شکل نوشته می شوند و در فرهنگ لغت مدخل های جداگانه ای دارند.
مانند شیر( حیوان ) – شیر ( لبنی) – شیر ( فلکه آب)
شانه ( کتف) – شانه ( جای تخم مرغ) – شانه ( برای آرایش مو)
هم نویسه یا هموگراف به واژه هایی گفته می شود که به یک شکل نوشته می شوند ، ولی تلفظ های مختلفی دارند.
مانند : کرم ( بخشش) – کرم ( فلز) – کرم ( نرم کننده پوست) – کرم ( جانور خاکی)
هم آوا یا هموفون به واژه هایی گفته می شود که با وجود صورتهای متفاوت ، تلفظ یکسانی دارند.
مانند : خوار و خار – قضا و غذا – خویش و خیش
چندمعنایی هنگامی که یک واحد زبانی که از چند معنا برخوردار باشد. در فرهنگ لغت دارای یک مدخل می باشد.
مانند : سر = عضوی از بدن ، رأس هر چیز، بالا، رئیس
دل = قلب ، شکم ، مرکز ، درون
منبع : ادبیات دبیرستان
تهیه کننده : علیرضا سینی چی ( مسئول سایت دبیرستان )
تایید کننده : ابوالفضل حکم آبادی ( دبیر ادبیات فارسی )