قالب یعنی شکل ظاهری و مضمون اشعار. در ادبیات انواع قالب های شعری وجود دارد که امروزه به دو دسته‌ی قالبهای کهن و قالبهای نوین دسته بندی می‌شوند.
قالب در شعر کلاسیک فارسی، شکل ظاهری است و منظور از قالب یک شعر، شکل آرایش مصراع‌ها و نظام قافیه آرایی آن است.
شاعران به مرور زمان بر روی انواع مختلف از شعر‌ها نام‌ها و قالبهای مختلفی را گذاشتند و شکل‌های خاص را در مصراع بندی و قافیه آرایی شعر به رسمیت شناخته اند. به همین ترتیب است که انواع قالب های شعری به وجود آمده و امروزه ما برای درک بیشتر شعر‌ها آن‌ها را شناخته و از آن‌ها استفاده می‌کنیم.
امروزه قالب‌ها را به دو دسته‌ی قالبهای کهن و قالبهای نوین دسته بندی می‌کنیم. در ادامه با تمام قالب های شعری آشنا خواهید شد.
قالبهای کهن
اگر با این تعاریف آشنا نیستید خوب است بدانید که
در قالبهای مختلف شعر از تعدادی مصراع هم وزن تشکیل می‌شود. همچنین موسیقی نیز همواره کنار شعر وجود دارد و تابع نظم خاصی است.
۱. قصیده
می‌توان گفت که قصیده اولین قالب شعری است که از نیمه قرن سوم ه.ق در ادبیات فارسی پدید آمد. این قالب به نوعی از شعر گفته می‌شود که مصراع اول و مصراع‌های زوج بقیه‌ی بیت‌ها با هم هم قافیه هستند و تعداد ابیات یا طول قصیده از ۱۵ بیت تا ۷۰ بیت می‌تواند باشد.
نمونه قصیده:
ـــــــــــــــ * ـــــــــــــــ *
ـــــــــــــــ ـــــــــــــــ *
ـــــــــــــــ ـــــــــــــــ *
محتوای قصیده می‌تواند مدح، ستایش، وصف، پند و اندرز، حکمت، عرفان و مرثیه باشد. از قصیده سرایان معروف می‌توان به رودکی، منوچهری، ناصر خسرو و سنایی و قصیده سرایان معاصر پروین اعتصامی، ملک الشعرای بهار و امیری فیروزکوهی اشاره کرد.
۲. غزل
غزل در لغت به معنی حدیث عاشقی است. قالب غزل از جهت شکل قرار گرفتن قافیه درست مانند قصیده است. در قرن ششم که قصیده در حال زوال بود، غزل بر روی کار آمد. تفاوت غزل و قصیده در تعداد بیت‌ها و مضمون است. یعنی غزل حداقل ۵ بیت و حداکثر ۱۷ بیت دارد. درون مایه و محتوای غزل عاشقانه، عارفانه و یا آمیزه‌ای از هر دو و یا مضمون اجتماعی است.
نمونه غزل:
ـــــــــــــــ * ـــــــــــــــ *
ـــــــــــــــ ـــــــــــــــ *
ـــــــــــــــ ـــــــــــــــ *
از غزل سرایان معروف می‌توان به سعدی، مولوی، حافظ و از غزل سرایان معاصر می‌توان به شهریار و رهی معیری اشاره کرد.
۳. مثنوی
واژه‌ی مثنوی از کلمه‌ی “مثنی” به معنی دوتائی گرفته شده است و به شعری گفته می‌شود که هر بیت آن قافیه مستقل دارد. محتوای قالب مثنوی حماسی، اخلاقی، عاشقانه، عارفانه و تاریخی است.
نمونه مثنوی:
* *
+ +
# #
از نمونه‌های مثنوی حماسی شاهنامه فردوسی و نمونه‌ی عاشقانه لیلی و مجنون و نمونه‌ی عارفانه مثنوی معنوی و نمونه‌ی اخلاقی بوستان سعدی است. کلیله و دمنه رودکی و آفرین نامه ابوشکور بلخی نیز از اولین نمونه‌های مثنوی است.
۴. قطعه
قالبی است که در آن فقط در پایان مصراع‌های زوج هم قافیه هستند و حداقل ابیات آن دو بیت است. قطعه دارای وحدت موضوعی بوده و درون مایه آن معمولا مطالب اخلاقی، اجتماعی، تسلیمی، حکایت، مدح و هجو است.
نمونه قطعه:
×
×
×
در میان شاعران رودکی، انوری، ابن یمین و پروین اعتصامی بیش از دیگران به این قالب شعری پرداخته‌اند.
۵. ترجیع بند
مجموعه ابیاتی یا غزل‌هایی است که هم وزن با قافیه‌هایی متفاوت هستند و بیت یکسان مُصَرعی آن‌ها را به هم می‌پیوندد. به هر غزل یک خانه یا رشته و به بیت تکراری میان آن‌ها ترجیع یا برگردان می‌گویند. قالب ترجیع بند ویژه‌ی شعر فارسی است. درون مایه‌های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.
نمونه ترجیع بند:
* *
* *
* *
* *
♦
♦
+ +
+ +
+ +
+ +
♦
♦
هر خانه از ۵ تا ۲۵ بیت تشکیل می‌شود. معروفترین ترجیع‌بند‌ها از هاتف اصفهانی و سعدی است.
۶. ترکیب بند
ترکیب بند از لحاظ ساختار شعری مانند ترجیع بند بوده و تنها تفاوت آن این است که بیت تکرار شده در بین قطعه‌های شعر یکسان نیستند. موضوع ترکیب‌بند مواردی از قبیل مدح، وصف، رثا، عشق و عرفان را دربر می‌گیرد.
نمونه ترکیب بند:
* *
* *
* *
* *
×
×
∆ ∆
∆ ∆
∆ ∆
∆ ∆
#
#
معروفترین ترکیب‌بند‌های فارسی از محتشم کاشانی و جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی و وحشی بافقی است.
۷. رباعی
رباعی از کلمه‌ی رباع به معنی چهارتایی گرفته شده است. چهار مصراع بوده و مصراع سوم آن معمولا قافیه ندارد. سه مصراع اول رباعی تقریباً مقدمه‌ای برای منظور شاعر هستند و حرف اصلی در مصراع چهارم گفته می‌شود. محتوای رباعی‌ها بیشتر عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است.
رباعی در زبان فارسی بر وزن‌های زیادی آمده است که معروفترین آن‌ها مفعول مفاعلن مفاعیل و فعل یا لا حول و لاقوه الا بالله هستند.
نمونه رباعی:
* *
* *
وقت است که در بر آشنایی بزنیم
تا بر گل و سبزه تکیه جایی بزنیم
زان پیش که دست و پا فروبندد مرگ
آخر کم از آن که دست و پایی بزنیم
خیام نیشابوری، عطار، مولوی، اوحدالدین کرمانی، باباافضل کاشی و ابوسعید ابوالخیر و سنایی از نامدار رباعی هستند.
۸. دو بیتی
کلمه‌ی دوبیتی هم برای رباعی به کار می‌رود و هم به معنی شعری است که دارای چهار مصراع است. دوبیتی در کل از نظر درون مایه و شکل کاملا شبیه به رباعی بوده و فقط دوبیتی است که وزن خاصی دارد و از این نظر با رباعی متفاوت است. همچنین خوب است بدانید دوبیتی با یک هجای کوتاه و رباعی با یک هجای بلند آغاز می‌شود.
نمونه دوبیتی:
* *
* *
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
هر آنچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد
مشهورترین شاعر این وزن باباطاهر عریان است. بعد از او فایز دشتی از دوبیتی سرایان به حساب می‌آید.
۹. چهارپاره
این قالب شعری به دو بیتی پیوسته نیز شناخته می‌شود. چهارپاره مجموعه‌ای از دوبیتی‌هایی با معنای منسجم تشکیل شده است. تفاوت اصلی آن به دوبیتی این است که در چهارپاره مصراع‌های زوج می‌توانند هم‌قافیه باشند و از لحاظ وزن نیز کافی است که مصرع‌ها هم‌وزن باشند.
نمونه چهارپاره:
کند وی آفتاب به پهلو فتاده بود
زنبور‌های نور زگردش گریخته
در پشت سبزه‌های لگدکوب آسمان
گلبرگ‌های سرخ شفق تازه ریخته
***
کف بین پیرد باد درآمد ز راه دور
پیچیده شال زرد خزان را به گردنش
آن روز میهمان درختان کوچه بود
تا بشنوند راز خود از فال روشنش
از معروفترین شاعران در این قالب می‌توان از فریدون مشیری، فریدون توللی و هوشنگ ابتهاج یاد کرد.
۱۰. مُسَمَّط
شعری است که از رشته‌های گوناگون پدید می‌آید و مصراع ابتدای هر رشته که سه، پنج و هفت مصراعی است با ابیات هم وزن و هم قافیه و سپس مصراعی با همان وزن با قافیه‌ای جداگانه در پایان این رشته آورده می‌شود و سپس رشته دیگری آغاز می‌گردد. به مصراع آخر هر رشته بند گویند. در ضمن تمام بند‌ها با هم هم قافیه هستند.
نمونه مسمط:
* *
* *
* +
# #
# #
# +
درون مایه مسمط غالبا تغزل، مدح، اشعار سیاسی، ملی و میهنی است. بنیان‌گذار این قالب منوچهری دامغانی شاعر قرن پنجم است. ناصر خسرو، شیخ بهایی، قاآنی شیرازی و ملک‌الشعرا بهار از دیگر شاعرانی هستند که در این قالب شعر سروده‌اند.
۱۱. مستزاد
در واقع کلمه‌ی مستزاد به معنی زیاد شده است. از قالبهای شعر فارسی یا در حقیقت غزلی به شمار می‌آید که کلمه یا عبارتی کوتاه، موزون و هماهنگ به آخر تمامی مصراع‌ها اضافه می‌شود. ازنظرقافیه هم باید با آن قالب شعری متناظر باشد. مستزاد از قالب‌هایی است که آن را الهام بخش آغاز شعرنو و قالب نیمایی می‌دانند.
نمونه مستزاد:
هر که گدای در مشکوی توست پادشاست
شه که به همسایگی کوی توست، چون گداست
«مهدی اخوان ثالث»
مستزاد برای اولین بار توسط مسعود سعد سلمان سروده شد. مهدی اخوان ثالث نیز از این قالب استفاده کرده است.
۱۲. تصنیف
در قرن ششم و هفتم تصنیف سرائی معمول شد. تصنیف‌ها با فرم شعری غزل شباهت دارد و مانند آن، از آرایه‌های ادبی همچون تمثیل و استعاره بهره می‌جوید. تصنیف‌ها از نظر ساختار شعری می‌توانند یک یا چند بند داشته باشند که بند‌ها دارای مضمون‌های گوناگونی هستند. فرم‌های شعری رباعی و مسمط نیز جزو انواع شعری که در تصنیف به کار می‌رود شمرده می‌شوند.
نمونه تصنیف:
زمن نگارم خبر ندارد
بحال زارم نظر ندارد
خبر ندارم من از دل خود
دل من از من خبر ندارد
کجا رود دل که دلبرش نیست
کجا پرد مرغ که پر ندارد
عارف قزوینی، رودکی، ملک الشعرای بهار و رهی معیری از تصنیف سازان معروف بودند.
۱۳. مفرد
این قالب شعری به تک بیتی نیز معروف است. مفرد شعری تک بیتی بوده که شاعر تمام مقصود خود را در همان یک بیت بیان می‌کند و اغلب برای بیان نکته‌های اخلاقی به کار می‌رود. دو مصراع این یک بیت می‌تواند هم قافیه باشند یا نباشند. بعضی معتقد هستند که مفرد در واقع همان ضرب المثل است که به شعر بیان شده است.
نمونه مفرد:
می‌میرم و همچنان نظر بر چپ و راست
تا آنکه نظر در او توان کرد، کجاست؟
«حافظ»
مردی نه به قوت است و شمشیر زنی
آن است که جوری که توانی نکنی
«سعدی»
سعدی، صائب تبریزی و هاتف اصفهانی از معروفترین سرایندگان تک‌بیت بوده‌اند.
قالبهای نوین
تا اینجا با ۱۳ قالبی که به قالبهای کهن معروف هستند آشنا شدید. اما کار همینجا تمام نمی‌شود. در واقع چند نمونه قالب دیگر نیز وجود دارند که به آن‌ها قالبهای جدید یا نوین گفته می‌شوند.
۱. نیمایی
شعر نیمایی یا شعر نو سبکی از شعر معاصر فارسی به شمار می‌آید که نخستین نمونه شعر نو در ادبیات فارسی است. این قالب برآمده از نظریه ادبی نیما یوشیج شاعر معاصر ایرانی است. شعر نیمایی شعری با مصراع‌های کوتاه و بلند بوده که قافیه در آن نظم خاصی ندارد. درون مایه شعر نیمایی احساسات و تجربیات فردی، عشق، سیاست و… است.
نمونه نیمایی:
اگر به خانه من آمدی برای من ای مهربان چراغ بیاور
و یک دریچه که از آن
به ازدحام کوچه خوشبخت بنگرم
«فروغ فرخزداد»
سلامت را نمی‌خواهند پاسخ گفت
سر‌ها در گریبان است
کسی سر بر نیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را
نگه جز پیش پا را دیده نتواند
که ره تاریک و لغزان است
«مهدی اخوان ثالث»
علاوه بر نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری از برگزیدگان شعر نیمایی هستند.
۲. آزاد
شعری است که منطبق با یکی از وزن‌های عروضی قدیم سروده می‌شود، اما به جهت نیاز‌های معنایی مصراع‌ها در آن کوتاه یا بلند می‌شود. این نوع قالب با نیمایی تفاوت چندانی ندارد و تنها در مضمون متفاوت هستند. حتی به آن شعر آزاد نیمایی نیز گفته می‌شود.
نمونه آزاد:
آفتابا چه خبر؟
این همه راه آمده‌ای
که به این خاک غریبی برسی؟
ارغوانم را دیدی سر راه؟
مثل من پیر شده ست؟
چه به او گفتی؟ او با تو چه گفت؟
نه، چرا می‌پرسم
ارغوان خاموش است
دیرگاهی‌ست که او خاموش است
آشنایان زبانش همه رفته‌ند
ارغوان ویران است
هر دومان ویرانیم.
از شعرای آزاد می‌توان هوشنگ ابتهاج، نادر نادرپور، پروین دولت آبادی، سهراب سپهری و مهدی اخوان ثالث را نام برد.
۳. شعر سپید
این قالب شعری یکی از قالبهای نو شعر فارسی است که احمد شاملو بنیان گذار آن به حساب می‌آید و اغلب به شعر منثور نیز خوانده می‌شود. تفاوت عمده آن با شعر نو در فرم شعر است. مانند شعر نیمایی وزن و قافیه دارد، ولی در این سبک عموماً وزن عروضی رعایت نمی‌شود. درون مایه‌ی شعر سپید مضامینی از قبیل: اجتماعی، سیاسی، غنایی، فلسفی و عاشقانه هستند.
نمونه سپید:
سلاخی می‌گریست
به قناری کوچکی
دل باخته بود!
«احمد شاملو»
مرا دیگر انگیزه‌ی سفر نیست
مرا دیگر هوای سفری به سر نیست
قطاری که نیم‌شبان نعره‌کشان از دِه ما می‌گذرد
آسمان مرا کوچک نمی‌کند
و جاده‌ئی که از گُرده‌ی پُل می‌گذرد
آرزوی مرا با خود
به افق‌های دیگر نمی‌برد
«احمد شاملو»
۴. موج نو
شعر موج نو شعری است که فاقد وزن و آهنگ و قافیه است و در واقع سبکی است که مرز نمی‌شناسد. فرق آن با نثر در معنای آن است.
نمونه موج نو:
صبوری شاعری آوانگارد
از حدس و گمان‌های تو ویران نمی‌شوم
مرا نام تو کفایت می‌کند
تا در سرما و بوران
زمان و هفته را نفی کنم
منبع : مجله آنلاین ستاره فارسی زبانان
تهیه و تنظیم کننده جهت این سامانه : علیرضا سینی چی ( معاون فن آوری )
تایید کننده : رسول سمیعی ( لیسانس ادبیات – معاون آموزشی )